به طور کلی تصرف عدوانی یا زور ستانش یک وضعیت حقوقی است که در آن شخصی بدون اجازه و رضایت متصرف ملک، آن را تحت تصرف خویش در می آورد. در حقوق ایران دعوای تصرف عدوانی دارای دو جنبه کیفری و حقوقی می باشد. از نظر کیفری مطابق با ماده 690 بخش تعزیرات قانون مجازات اسلامی، مجازات یک ماه تا یک سال حبس برای جرم تصرف عدوانی پیش بینی شده است. رسیدگی به این جرم در صلاحیت دادگاه کیفری دو شهرستان محل وقوع جرم است. تحقیقات مقدماتی نسبت به این جرم در دادسرای عمومی و انقلاب صورت می گیرد.
از سوی دیگر مطابق با ماده 158 قانون آیین دادرسی مدنی دعوای تصرف عدوانی ممکن است در دادگاه عمومی و حقوقی اقامه شود. این وضعیت مربوط به زمانی است که شرایط لازم برای تحقق جنبه کیفری فراهم نباشد، یا شخص خواهان به هر دلیلی نخواهد دعوای کیفری را بر علیه متصرف اقامه نماید. در ادامه این نوشتار ضمن بررسی مهمترین شرایط و ارکان لازم برای تحقق جرم و دعوای تصرف عدوانی، راهکارهای قانونی مناسب برای اثبات تصرف عدوانی را در دادگاه های عمومی و کیفری ارائه خواهیم نمود.
اثبات جنبه کیفری تصرف عدوانی
برای محکومیت متهم به مجازات حبس مندرج در ماده 690 قانون مجازات اسلامی، باید ارکان مادی و معنوی جرم تصرف عدوانی اثبات شود. نکته شایان توجه در خصوص جرم تصرف عدوانی آن است که این جرم از جمله جرایم قابل گذشت است. بنابراین رسیدگی به آن جز با شکایت شاکی خصوصی شروع نمی شود. همچنین هرگاه شاکی خصوصی رضایت دهد، رسیدگی به جرم متوقف خواهد شد.
در نتیجه نخستین گام برای پیگیری جرم تصرف عدوانی، طرح شکایت در دادسرای عمومی و انقلاب است. با توجه به ابعاد تخصصی حقوقی برای پیگیری دعوای تصرف عدوانی، توصیه می شود پیش از انجام هرگونه اقدام حقوقی در زمینه طرح شکایت تصرف عدوانی با یک یا چند وکیل متخصص در امور ملکی مشاوره حقوقی داشته باشید.
پس از طرح شکایت در دادسرای عمومی و انقلاب، موضوع با دستور دادستان مورد رسیدگی قرار می گیرد. پس از انجام تحقیقات مقدماتی، چنانچه دلایل قابل قبولی برای ارتکاب جرم تصرف عدوانی برای دادسرا به دست آید، کیفرخواست و قرار جلب به دادرسی صادر می شود.
پس از صدور کیفرخواست و قرار جلب به دادرسی، پرونده به دادگاه کیفری دو ارسال می شود. پس از وصول پرونده به دادگاه، چنانچه تحقیقات مقدماتی کامل باشد، دادگاه دستور تعیین وقت رسیدگی و احضار طرفین را صادر می نماید. پس از تشکیل جلسه دادرسی، دادگاه محتویات پرونده را بررسی کرده و اظهارات طرفین را استماع می کند. در صورت نیاز ممکن است دادگاه قرارهای قضایی گوناگونی مثل قرار کارشناسی ملک، قرار استماع شهادت شهود و … را صادر نماید. پس از بررسی موضوع، دادگاه ختم دادرسی را اعلام کرده و نسبت به صدور را مبادرت می نماید.
در صورت اثبات تصرف عدوانی در دادگاه کیفری، حکم محکومیت به مجازات برای متهم صادر می شود. در غیر این صورت حسب مورد قرار موقوفی تعقیب یا حکم برائت صادر می شود.
اثبات تصرف عدوانی در دادگاه عمومی و حقوقی
در مواردی که جنبه کیفری تصرف عدوانی قابل اثبات نیست یا به هر دلیلی شخص ذی‌نفع تمایلی به طرح شکایت کیفری ندارد، می تواند موضوع تصرف عدوانی را در دادگاه عمومی و حقوقی پیگیری نماید. در این صورت دیگر مجازات مرتکب از دادگاه تقاضا نمی شود، بلکه رفع تصرف عدوانی و جبران خسارات مدنی مطالبه می شود.
برای اثبات تصرف عدوانی در دادگاه عمومی و حقوقی، خواهان نخست می بایست دادخواست را تنظیم کرده و به دادگاه محل قرارگیری ملک ارسال نماید. خواهان شخصی است که دعوای حقوقی به تقاضای او شروع می شود. اگر خواهان رضایت دهد، رسیدگی به دعوای حقوقی در هر مرحله که باشد متوقف می شود.
دادخواست فرم چاپی خاصی است که مشخصات مربوط به دعوای تصرف عدوانی بر روی آن قید می شود. پس از تنظیم دادخواست تصرف عدوانی و ارسال آن به دادگاه، نخست مدیر دفتر آن را بررسی می کند. برای آن که به دادخواست رسیدگی شود، باید کامل باشد و اطلاعات مورد نیاز را در خود جای داده باشد. بنابراین اگر دادخواست ناقص باشد و موضوعاتی مثل نشانی محل اقامت خواهان در آن ذکر نشده باشد، مدیر دفتر قرار رفع نقص از دادخواست را صادر می کند.
در صورت کامل بودن دادخواست، رئیس دادگاه عمومی دستور تعیین وقت دادرسی را صادر می کند. وقت دادرسی توسط مدیر دفتر تعیین شده و به طرفین و وکلای آنان ابلاغ می شود. پس از تشکیل جلسه دادرسی، دادگاه موضوع را بررسی کرده و حسب مورد قرارهای قضایی مقتضی را صادر می نماید.